Rys historyczny.

Położenie Dzierzążni w obrębie rzeki Dzierzążnicy i Płonki sprzyjało powstaniu osadnictwa o charakterze rolniczym. Najstarsze ślady historyczne tej wsi sięgają XVII wieku.  Dzierzążnia o której jest mowa była w jurysdykcji książąt.  Jej nazwę wymieniono już w dokumencie dotyczącym sporu między książętami Januszem I i Siemowitem IV. W lustracji z 1664 roku obok Dzierzążni występuje Dzierzążnia Mała, która jednak prawdopodobne z uwagi na  wyludnienia się kraju po najeździe szwedzkim nie utrzymała się. W XIX stuleciu powstała zaś obok dotychczasowej Dzierzążni również Dzierzążnia Nowa która istnieje do dziś. Po trzecim rozbiorze Polski (1795 rok) Dzierzążnia wraz z okolicznymi wsiami znalazła się w granicach państwa pruskiego w nowo utworzonej prowincji zwanej Prusami Nowowschodnimi.

W latach 1807-1815 analizowana wieś należała do Księstwa Warszawskiego, a w okresie 1815-1918 była w granicach dawnego Królestwa Polskiego.W okresie zaboru pruskiego, który tu utrzymał się do grudnia 1806 r, powstało zwłaszcza w okolicy Płocka i Płońska wiele kolonii, które zamieszkiwali osadnicy niemieccy. Jedną z nich była Dzierzążnia mająca wówczas nazwę Gumthersruhm. Spośród 28 wsi należących do parafii Skołatowskiej w 1817 roku najwięcej osób mieszkało w koloni Dzierzążnia, gdzie zajmowali 30 domostw i utrzymywali szkołę, do której należały 4 morgi ziemi. Mniejszość niemiecka, do początku II wojny zamieszkiwała także takie wsie jak: Biele, Błędówko, Lisewo, Niwa, Sochocin. Proces osadniczy wraz z dominującą na tym terenie gospodarką rolną wykształciły środowisko kulturowe, którego ostateczny kształt został uformowany w ostatnim stuleciu, a w szczególności  po likwidacji własności szlacheckiej, co stanowiło podstawę do rozwoju nowego typu osadnictwa. „Wiernym synom tej ziemi co oddali swe życie w walce o wolność i niepodległość naszej ojczyzny 1914-1920 wieczna chwała i cześć” napis ten jest wyryty na głazie symbolizującym poświęcenie Polaków w I wojnie światowej i napaści  bolszewickiej w 1920 r.

Przez teren gminy Dzierzażnia wiódł szlak którym podążały wojska polskie  w kierunku zagrożonej Warszawy. Wybuch II wojny światowej odcisnął piętno na mieszkańcach Dzierzążni i okolic. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8 października 1939 r ziemie północnego Mazowsza przyłączono do Prus Wschodnich i tak zwaną rejencję ciechanowską wcielono do Rzeszy. Nadprezydentem Prus Wschodnich został Erik Koch, który wsławił się w represjonowaniu ludności pochodzenia polskiego i semickiej. Niechlubną rolę w stosunkach polsko-niemieckich,w czasie wojny odegrała ludność niemiecka, która współpracowała z okupantem hitlerowskim uczestnicząc w jego eksterminacyjnej polityce wobec miejscowej ludności. Wielu z nich pełniło funkcje wachmanów, czy komendantów  karnych obozów pracy jakie znajdowały się na terenie powiatu płońskiego. Jedną z form represji okupanta były wysiedlenia. Do gospodarstw przymusowo opuszczonych przez prawowitych właścicieli, osiedlani byli koloniści Niemieccy dobrze znający język polski. Również skonfiskowano na rzecz państwa niemieckiego 6 majątków ziemskich, które znajdowały się we wsiach: Błomino Gumowskie, Gumowo, Kucice, Sadkowo, Sarnowo Grady i Zbyszyno. Mieszkańcy gminy Dzierzążnia narażeni byli także na wywóz na przymusowe roboty w głąb Niemiec. Ogółem z terenu gminy wywieziono 315 osób. Represje okupanta na terenie gminy były skierowane również przeciwko wartościom duchowym. Zamknięto wszystkie szkoły polskie, zniszczono znajdujące się w nich środki dydaktyczne, zabrano także wszystkie instrumenty muzyczne parafialnej orkiestry dętej zakupione przed II wojną.

Okres po wojnie był trudnym czasem zarówno dla Polski, jak i dla gminy Dzierzążnia. Przymusowe dostawy płodów rolnych na rzecz Skarbu Państwa w  znacznej mierze przyczyniało się do zacofania finansowego i gospodarczego wsi.  Rozkwit wsi Dzierzążnia nastąpił na przełomie lat 60-tych i 70-tych kiedy to powstała infrastruktura rolna: magazyny GS-u, ośrodek zdrowia, lecznica weterynaryjna, zmodernizowano szkołę, pobudowano nowy budynek  Urzędu Gminy i banku spółdzielczego. Od tego czasu miejscowość Dzierzążnia stała się znaczącym  centrum administracyjnym i gospodarczym regionu.

Zabytki

Gmina Dzierzążnia szczyci się następującym dziedzictwem  kulturowym:                                  

1. Cmentarzysko neolityczne, ok 2000 lat p.n.e miejsce położenia Kucice
2. Cmentarzysko szkieletowe z XI w miejsce położenia Podmarszczyn
3. Zespół Kościoła Filialnego pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Kucicach:  kościół drewniany  1783-1850r, dzwonnica murowana początek XX wieku cmentarz przykościelny sala katechetyczna murowana początek XX wieku.
4. Zespół Kościół Parafialnego pod wezwaniem św. Pankracego w   Guminie: kościół murowany XV/XVII/XX wiek.brama dzwonnica, murowana 2 połowa XIX wieku  cmentarz przykościelny Cmentarz Parafialny rzymsko-katolicki XIX wiek.
5. Zespół Kościoła Parafialnego pod wezwaniem św. Achacjusza w Skołatowie: kościół murowany 1927 r ogrodzenie z dzwonnicą murowane ok 1930r cmentarz przykościelny  plebania
6. Zespół Dworski w Cuminie.   Pierwsza informacja o miejscowości Cumino podana była w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i określała: ”Cumino wieś i folwark w powiecie płońskim, gmina Nacpolsk, parafia Gumino, obszar 529 mórg (296 ha), budynków murowanych 3, drewnianych 8. Wiatrak we wsi.” Cumino też zostało oznaczone jako miejscowość na mapie topograficznej z 1839r. Aktualnie istniejący budynek  dawnego dworu został pobudowany w 1926 r na miejscu spalonego dworu drewnianego. W 1969r. Budynek odremontowano i mieściła się w nim szkoła podstawowa .W otoczeniu dawnego dworu pozostały,murowana piwnica, studnia kamienna, oraz ustawiony przez ostatnich właścicieli kamień z napisem:„śp. Irenka Brudnicka  żyła lat 9 zmarła  26.05.1927 r.” oraz okalający park, ogród dworski. Młyn wodny drewniano-murowany zlokalizowany przy rozlewisku rzeki Płonki we wsi  Wierzbica Pańska  z początku XX wieku (nadal pracujący) Na terenie gminy we wsiach : Niwa, Pomianowo, Gumowo, Kucice, Podmarszczyn, Gumino, Wierzbica, Wilamowice można spotkać dużo domów mieszkalnych i budynków przyzagrodowych z przełomu wieku XIX XX.